قوم کلهر از ایلات بزرگ لر
کلهر
امروزه در مکتوبات، ایل کلهر و سایر ایلات مناطق جنوبی کرمانشاه، را
در زمره ی ایلات کرد درج میکنند. اما باید گفت کرد خواندن آنها دلیلی بر نفی هویت
لری آنها نیست همچنان که کُرد خواندن آنها دلیلی بر نفی ایرانی بودنشان نیست.
منابع تاریخی متعددی وجود دارند که بر لر بودن طوایف کرمانشاه صحه
گذاشته‌اند، به عنوان مثال:
در کتاب ( زیر آفتاب سوزان ایران ) نویسنده آن، هویت کلهرها را به قوم
لر نسبت می دهد و می نویسد: قنسول ایرانی ... برایمان تعریف کرد که حاکم کرمانشاه،
امیرمفخم در حال حاضر با قوای بسیار در سر پل به سر می برد و با لرهای کلهر که از
پرداخت عوارض خود استنکاف کرده اند در حال جنگ است...( نیدر مایر، اسکارفن 1363: 59).
در کتاب( کردان گودان ) که تحقیقات مفصل تری در مورد طوایف کرمانشاه دارد
در چند صفحه از قول پژوهشگرانی نقل کرده که گورانها (به معنی همه طوایف کرمانشاه )
اصالت لری دارند به طور مختصر در مورد کلهرها چنین مینویسد: «پس از گذشت نیم سده،
دکتر فریچ ـ خاورشناس آلمانی ـ « کلهرها ـ لرها » را یکی کرد و اندکی پیش از وی،
ژ.دو.مورگان گواهی داده بود که کردان کلهر به لکی سخن می گویند. در پژوهش علمی، بر
اساس داده هایی از این دست، این باور پدید آمد که کلهرها،... شاخه ای از لران اند،
زیرا گوران ها و دیگر گروه های باشندگان جنوب کردستان، به گواهی روسو، دارای «نام
عمومی لک» هستند و لک ها را چون یکی از گروه های لران می شناسند» (آکوپوف. گ. ب.
1386: 92).
میرزا خانلر خان اعتصام الملک ، نایب اول وزارت امور خارجه در کتابش کلهرها
را با هویت لر، ثبت کرده و می نویسد «محمد حسن خان سرتیپ، حاکم کلهر در آن ایام از
کرمانشاهان مرخص و روانه به محال خود گردید. بعد از ورود او بر ایل و الوار کلهر
خبر رسید که..» (اعتصام الملک. 1351: 71 )
بارون دوبد در کتاب سفرنامه لرستان و خوزستان – که به سیاحت در میان لرها
می پردازد- در تشریح
طوایف لر کوچک چنین می نویسد: طایفه‌های پشتکوه که به نام فیلی منسوبند از طوایف
پیشکوه بسیار کمترند سرگرد رالینسن عده ی آنان را 12 هزار خانوار تخمین زده که شامل
کرد و دیناروند و کلهر و بدرایی و مکی می شوند. (دوبد، بارون. 1371: 429)
ناصرالدین شاه در سفرنامه اش اهالی اطراف سرپل ذهاب را لر ثبت می کند او
در صفحه ی 82 کتابش از سنگ سفیدی در حوالی سرپل ذهاب می گوید که لرها – که اهالی
آن منطقه می باشند - برای این سنگ حکایتی دارند. البته ناصرالدین شاه در صفحه ی 62
همان کتابش اهالی حومه طاق بستان را هم لر ثبت می کند. در این مورد نمی توان گفت ناصر الدین شاه اشتباه کرده است زیرا او به اندازه
ی کافی مشاور و تصحیح کننده در اختیار داشته است.
ناصرالدین شاه در سراسر سفر‌نامه‌اش (صفحات62 ،72، 74 و 169) ، طایفه زنگنه کرمانشاه را با پیشوند لر و به صورت لر زنگنه
درج کرده است.(ناصرالدین شاه. 1363: 62). همچنین، کتاب منتخب التواریخ در ص 53 زنگنه
را در مجموع طوایف لر قرار داده است.
در کتاب دائرة المعارف سرزمین و مردم ایران صفحه 401 چنین می خوانیم « در عصر مغول
قسمت شمالی جاده قصر شیرین به کنگاور جزء کردستان و قسمت جنوبی این جاده جزء
لرستان بوده و کرمانشاه به صورت ده کوچکی درآمده است.» مرز لر فیلی در غرب با عرب های دشت آشور و در شرق با ترک های همدان به
خوبی روشن است زیرا که زبان لری فیلی سنخیتی با زبآن‌های عربی و ترکی ندارد. اما
این مرز در حد شمالی به خاطر هم ریشه بودن با کردها نامعلوم است. در محدوده ی
کرمانشاه، زبآن‌های کردی و لری (لکی یا ملکی) مانند طیف های نوری رنگین کمان، آن
چنان در هم آمیخته شده اند که عملا مرز بین این زبآن‌ها را نمی توان پیدا کرد. به
ناچار به استناد منابع تاریخی می توان این حد را جاده ی قصرشیرین به کنگاور دانست.
علی اکبر
وقایع نگار نویسنده کُرد، کرمانشاهان را داخل (سرزمین) لرستان می داند. و در صفحه‌ی
23 کتابش چنین می نویسد: « جماعت لر جماعتی هستند...که محل و مسکن آنها از اصفهان
گرفته تا به سر حد ششتر و دزپول و یکطرف و یکطرف آن به عراق عرب و یکطرف آن به
کردستان سنندج و یکطرف آن به همدان متصل است و کرمانشاهان نیز داخل لرستان است و
طوایفی که ذکر می شود همگی از طایفه ی لر منشعب شده اند. طایفه ی بختیاری و طایفه
ی بیستیاروند و طایفه سنجابی و طایفه جلیلوند...» روشن است که آقای وقایع نگار
طایفه سنجابی کرمانشاهان را در زمره طوایف لر قرار داده است.( وقایع نگار، 1369:
33).
در مورد طایفه سنجابی باید گفت که ایل سنجابی یا بخشهایی از آن در
زمان سلطنت نادرشاه افشار از حدود فارس به مناطق کرمانشاه کوچانده شده‌اند ( کتاب
مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران ص 263 ) .
در کتاب کوچ نشینان لرستان، این مرز، قدری مورب ثبت شده و آن را خط قصرشیرین
به شاه آباد[اسلام آباد]، کرمانشاه، هرسین، ... نوشته است.( مورتنسن،1377: 39)
در تأیید وجود جماعت لر در کرمانشاه، یاسنت لوئی رابینو چنین نوشته: « ایالت
کرمانشاه[ منظور استان کرمانشاه امروزی است] دارای شمار بسیاری روستاست که در
بیشتر آنها کردها و لرها زندگی می کنند...»(رابینو،1391). و باز در ادامه می نویسد: « بزرگترین فراورده ی این ایالت پس از گندم،
پشم است. رمه‌های بزرگ کردها و لرها در تپه‌های سر سبز این ایالت در حال چرا
هستند...»( رابینو 1391: 34) او همچنین در مورد وجود گویش لری در کرمانشاه می
گوید: « بیشتر روستاهای ایالت کرمانشاه، از گویشوران کردی و لری هستند.» (رابینو
1391: 66)
مزید بر آن جلیل ضیاء پور هم در کتابش، اهالی کرمانشاه را در دو محدوده
ی کرد و لر می داند و چنین نوشته:
« منطقه ی کرمانشاهان ( که مرکز آن کرمانشاه است و در جنوب کردستان و
شمال لرستان قرار دارد) با این که دارای مردمی مختلف با خصوصیات و گویش های متنوع است
بخش شمالی آن را کردها و جنوبی را لرها اشغال کرده اند». ( ضیاء پور، 1346: 27)
کتاب "سفرنامه گروته" قضیه ی حمله کرندی‌ها، سنجابی‌ها و
کلهرها به کرمانشاه را این چنین توضیح می دهد « ...روز و شب صدای تیر اندازی قطع
نمی شد. گروهی تیر می انداختند زیرا از کسی واهمه نداشتند. بقیه شلیک می کردند برای
این که می ترسیدند و عده ای دیگر نیز می خواستند صرفا به همسایگان‌شان بفهمانند که
آنها نیز تفنگ دارند. در خیابآن‌ها و دروازه‌های شهر پیروزی با لرها و کردها
بود..» (گروته،1369: 88 و89 ) همچنین در ادامه ضمن توصیف شهر کرمانشاه چنین می
نویسد: «... بعداز گردش در محله‌های مختلف، با این شهر و معدود بناهای دیدنی اش،
آشنا شدم. کردها و لرهای تا دندان مسلح و زائران کربلا در کوچه‌های فوقالعاده تنگ
در رفت و آمد بودند.» ( گروته، 1369: 93)
منابع:
اعتصام الملک / سفرنامه میرزا خانلر خان اعتصام الملک / به کوشش
منوچهر محمودی / ناشر مولف 1351
افشار، سیستانی ایرج / مقدمه ای بر شناخت ایلها ، چادرنشینان و طوایف
عشایری ایران (دو جلد) / ناشر: مؤلف / چاپ اول 1366
دوبد. بارون / سفرنامه لرستان و خوزستان/ ترجمه محمد حسین آریا /
انتشارات علمی و فرهنگی 1371
رابینو، اچ. ال. / گزارشی از بازرگانی و اجتماع شهر و ایالت کرمانشاه در
سده ی نوزدهم / برگردان: محمد رضا (فریبرز) همزه ای / انتشارات دانشگاه رازی 1391
راولنیسون، هنری / سفرنامه راولینسون؛ گذر از زهاب به خوزستان/ ترجمه
سکندر امان اللهی بهاروند/ انتشارت آگاه 1362
رود کردستان نام قبلی رود جراحی است در همه ی کتابهای قدیمی این رود
به اسم کردستان معرفی شده است.
سعیدیان، عبدالحسین / دائرةالمعارف سرزمین و مردم ایران / انتشارات
مجله علم و زندگی 1360
ضیاء پور، جلیل / پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستائیان ایران /
انتشارات وزارت فرهنگ و هنر / آبان 1346
فرهنگ جغرافیایی کرمانشاه جلد 46 /انتشارات سازمان جغرافیایی وزارت
دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح 1374
گروته، هوگو / سفرنامه گروته/ ترجمه: مجید جلیلوند/ نشر مرکز/ تهران.
چاپ اول 1369
لسان الملک سپهر، محمدتقی / ناسخ التواریخ (سلاطین قاجاریه) /
انتشارات اسلامیه / تهران 1344
محمودی منوچهر (به کوشش) / سفرنامه میرزا خانلر خان اعتصام الملک /
ناشر مولف 1351
مسیحی آبکار (ترجمه)
/ سیاحتنامه مسیو چریکف / به کوشش: علی اصغر عمران/ مؤسسه انتشارات امیر
کبیر/ تهران 1389
مورتنسن، اینگه دمانت / کوچ نشینان لرستان / ترجمه : محمد حسین آریا /
انتشارات پژوهنده /1377
ناصرالدین شاه قاجار/ سفرنامه عتبات ناصرالدین شاه قاجار/ به کوشش
ایرج افشار / انتشارات فردوسی 1363
نظنزی، معین الدین / منتخب التواریخ معین / انتشارات خیام تهران 1336
نیدرمایر، اسکارفن / زیر آفتاب سوزان ایران / ترجمه: کیکاووس جهانداری
/ نشر تاریخ ایران / تهران 1363
وقایع نگار، علی اکبر / فرهنگ کردی به فارسی بدایع اللغه / انتشارات
توکلی / چاپ اول 1369
هاکوپیان، آکوپوف. گ. ب. / کردان گوران/ ترجمه: سیروس ایزدی/انتشارات
زوار/ تهران 1386
حمید