رئیسعلی دلواری
فرزند رئیس محمد در روستای دلوار یکی از قصبات تنگستان واقع در میان شرق و جنوب بوشهر، به دنیا آمد. در زمینه تاریخ تولد رئیس علی نظرات متفاوتی وجود دارد اما با توجه به اینکه شهادت او در 34 سالگی و سال شهادتش 1333 هـ . ق بوده است و به جهت فعالیتهای او در انقلاب مشروطه جنوب، موثق ترین تاریخ ذکر شده سال 1299 هـ . ق میباشد.
اجداد رئیس علی از نور آباد ممسنی به دلوار آمده بودند. پدر وی زایر محمد و نام مادرش خانم شاهی (شهین ) دختر علی فرزند زایر محمد از طایفه فولادی ساکن روستای باغک تنگستان بود. در بیان اخلاق و سجایای نیک او این که در صدق و صفا، دوستی و وفا، حب وطن، در توکل به خدا و اعتماد به او ضرب المثل بود. (رکن زاده آدمیت ، 1357: 96).
در گذشته عنوان رئیس در فارس به کسی گفته می شد که به طور تجربی تا حدی به کار کشاورزی اشراف پیدا کرده و یا می توانست مسئولیت یک گروه را به دست گیرد، اما این واژه در بوشهر همسان خان بوده است با این تفاوت که رئیس مقامی مردمی و حامی مردم شناخته می شد و مردم برای حل اختلافات، مشورت یا امر ازدواج و امور اقتصادی و غیره به او رجوع می کردند (صداقت کیش،1388:ص7).
بنا بر برخی منابع، رئیس علی تا قبل از قیام و آغاز مبارزه علیه استعمار انگلیس، به کار تجارت و واردات اسلحه می پرداخته و یکی از تجار معروف منطقه خود بود. قیام رئیسعلی دلواری و رهبری آن قیام توسط وی نتیجه تجربه و زمینه مبارزاتی وی در جریانات انقلاب مشروطه بوده است.
پس از به توپ بستن مجلس توسط لیاخوف روسی به دستور محمد شاه در جای جای ایران مردم به اعتراض برخاستند. در لارستان فارس مردم به حکم جهاد آیت الله سید عبدالحسین لاری و در بوشهر به حکم جهاد آیت الله سید مرتضی علم الهدی اهرمی به مبارزه علیه استبداد برخاستند. در این جریان، رئیس علی دلواری در تصرف بوشهر، گمرک و سایر ادارات دولتی از سوی مشروطه طلبان، مشارکت داشت و در تحکیم موقعیت آنان در جنوب تاثیر بسیاری داشت (رکن زاده آدمیت: 96).
پس از اشغال بوشهر توسط تنگستانیها نیروهای انگلیسی وارد عمل شده و گمرک و دیگر متصرفات تنگستانیها را پس گرفت. بنابراین آنها به تنگستان برگشتند و آیت الله سید مرتضی علم الهدی اهرمی توسط احمد خان دریابیگی دستگیر و به بصره تبعید شد.
تاریخچه قیام از شروع تا تهاجم علنی انگلیس به دلوار
با توجه به قرار داد 1907، انگلیس جنوب ایران را متعلق به خود می دانست. با شروع جنگ جهانی اول نیروهایش را در جنوب افزایش داد و ایران را جولانگاه رقابت خود با رقبایش نمود روسیه، آلمان و بالاخره انگلیس برای رسیدن به منافع خود به هر قیمتی به رقابت پرداختند . «وادالا» نایب کنسول فرانسه در بوشهر درباره حضور همه جانبه انگلیس در خلیج فارس و قدرت این دولت در این منطقه چنین می گوید: بی دلیل نیست که طنز نویسان بذله گو خلیج فارس را خلیج بریتانیا می نامند و شیر انگلیس طعمه ای را که سیصد سال پیش بدست آورده هرگز از دست نخواهد داد ( یا حسینی، 1376: 98 ).
در قیام رئیسعلی دلواری، فتاوای برخی از علماء از جمله آیت الله لاری در لار یا آخوند خراسانی در نجف و مجتهد اهرمی به عنوان سرلوحه این قیام بود. از جمله حامیان وی، مردم منطقه، ایلات و عشایر دشتستان و تنگستان بودند. تجار معروف و انقلابی که در این مبارزات نقش موثر داشته است حاج سید محمدرضا کازرونی بود. بعد از قطعی شدن حمله انگلیس به بوشهر رئیس علی دلواری به سراغ خوانین رفته و آنها را به اتحاد علیه دشمن دعوت کرد. در این قیام، علاوه بر مردم زائر خضرخان، خالو حسین بردخونی؛ غضنفر السلطنه براز جانی، شیخ حسین خان چاهکوتاهی و سایر آزاد مردان دشتی و دشتستان و تنگستان از آن حمایت کردند( فراشنبدی، 1362 : 13).
از دیگر حامیان رئیسعلی، تجار و بازرگان آن منطقه بودند که وجود آنها می توانست قیام را به لحاظ مالی پشتیبانی کند.
انگلیس که از نفوذ روحانیت در میان اقشار مختلف جامعه ایران آگاه بود، همواره سعی می کرد علما را از جرگه مبارزات بیرون براند. نمونه این تلاشها تلگرافی است که کنسول انگلیس یعنی کاکس بالیوز برای آیت الله محمد حسین برازجانی در خصوص منع حمایت از مجاهدین فرستاده ، بود ( دوانی ، 1370 : 213 -212 و یاحسینی : 39).
با توجه به این اقدامات، سران مناطق مختلف با هم متحد شده و طی جلساتی تصمیم به حمله به بوشهر گرفتند. کسانی چون ناصر دیوان کارزونی، شیخ حسین خان چاه کوتاهی و ازیر خضرخان اهرمی و البته رئیس علی دلواری اعضای اصلی این جلسات را تشکیل می دادند. از آنجایی که آلمان نیز انگلستان را دشمن می دانست، لذا واسموس را برای تقویت نفوذ خود به میان مجاهدین فرستاد. واسموس به آنها قول همکاری و کمک مالی و نظامی داد ولی او موفق به این امر نشد و تنها نقش مشاور را داشت ( اوکانر، 1376 : 107 ، 106 ).
انگلیسی ها بعد از دریافت جواب رد رئیس علی به سیاست تطمیع آنان که سرشار از آزادگی وشجاعت بود طی نامه ای تهدید آمیز به رئیس علی چنین تهدید کردند که چنانچه بر ضد دولت انگلیس قیام واقدام نمایید مبادرت به جنگ می نماییم در این صورت خانه هایتان ویران ونخیلاتتان را قطع خواهیم کرد (فراشبندی: 23).
انگلیس در تاریخ 18 اوت 1915 برابر با 26 رمضان 1333 ( 17 مرداد 1294 ) بوشهر را تصرف (یا حسینی : 145) و آزادیخواهان بوشهری را دستگیر و به شهر تانه تبعید کرد. این رویداد در تمبری که بر روی آن «بوشهر در تصرف بریتانیا »چاپ شده، توسط انگلیسیها منعکس شده است (مشایخی ،1386 : 103).
از جمله افرادی که تبعید شدند کسانی چون عبدالرضا چوبک ( وکیل دادگستری )، میرزا عبدالکریم بهبهانی ( کارمند و عضو اداره مالیه ) میرزا حسن علی اهرمی ( مترجم قنسولخانه آلمان در بوشهر ) زایر علی ( کد خدای بوشهر ) بودند.
بعد از آن جنگ و گریز اهالی بوشهر و تنگستان به انگلیسها تداوم یافت. مجاهدین تنگستانی و چاهکوتاهی در حوالی بوشهر سربازان انگلیس را مورد تعرض قرار داده و پس از مختصر زد و خوردی به محل باز می گشتند. همچنین بعد از کشته شدن نایب کنسول انگلیسی و ملازمان او در اطراف کوه کزی عقب نشینی سربازان هندی و انگلیسی در برابر رئیسعلی و متابعین او ... مقامات انگلیس... خود را برای استقبال از هر نوع خطری آماده کرده بودند و سمت جنوبی بوشهر را از بالا برج مقام تا دریای واقع در طرف مشرق برج مقام و همچنین از تنگک محمد جعفری تا سبزآباد ، سیم خاردار کشیده و در هر پانصد متری یک سنگر مستحکم ، تعبیه و در آن سرباز بحالت دفاع مستقر کردند( فراشبندی : 36 ).
در هر حال حملات متعدد تنگستانی ها به بوشهر، انگلیس را بر آن داشت که دلوار را متصرف و رئیسعلی را از بین ببرد. در در این زمان عامل تسریع دهنده برای حمله به دلوار درگیری بین زایر حسین فرزند زایر علی از روستای رستمی از توابع تنگستان با عاملان شیخ دبی بود . انگلستان نیز که دبی را تحت الحمایه ی خود می دانست به سرعت، واکنش نشان داده و زایر حسین و افرادش را از رئیس علی می خواهد که رئیسعلی مخالفت کرده و جنگ با حمله انگلیس به دلوار، در می گیرد. نیروهای انگلیس در تاریخ 29 رمضان 1333 هـ . ق / 10 اوت 1915 با ناوهای جونو، پیراموس، لارنس و دالهوزی و یک نیروی دریایی سلطنتی و نیمی از پیاده نظام نود و ششم به انضمام مسلسل به دلوار حمله کرد ( مابرلی، 1369 : 138 ) .
رئیس علی دلواری که قبل از آمدن انگلیس ها توسط نیروهای نفوذی در بوشهر از این حمله آگاه شده بود، با تخلیه دلوار از زنان، اطفال و ناتوانان وگسیل نمودن پیکی برای خالو حسین فولادی به برد خون برای کمک و اعزام نیروی جنگی به دلوار، در ساحل دریا به سنگر نشست ( یا حسینی : 153 ) .
با شروع جنگ، انگلیسها که از مبارزه جدی و سرسختانه مجاهدین به خشم آمده بودند، نخلستانها را قطع کردند که این امر دلواریها را در مبارزه خود مصمم تر و خشمناک تر نمود از طرفی انگلیسها به دلیل تشخیص نادرست دلوار نو از دلوار کهنه نیروهای خود را زیر آتش گرفتند. مجاهدین نیز با استفاده از فرصت، لطمات زیادی به آنها وارد آوردند و با وجود تعداد کم نفرات تنگستانی و غیر قابل مقایسه بودن ابزار جنگی، مجاهدین که شجاعت و غیرت و عشق به وطن مهمترین سرمایه شان بود، توانستند بعد از سه روز جنگ مداوم نیروی ابر قدرت آنروز را شکست داده و سربلند از این نبرد بیرون آیند و دشمنی را که به آنها به چشم شورش و وحشی می نگریست از دلوار بیرون برانند.( یا حسینی : 164 ).
انعکاس پیروزی رئیسعلی دلواری در جنگ دلوار موجب شادی قلوب آزادیخواهانه در سراسر ایران و بالاخص جنوب شد و به همان نسبت موجب ناراحتی و نگرانی نیروهای متحدین و طرفداران انها گردید و لکه ننگی برای انگلستان بر جای نهاد.
پس از بیرون رفتن انگلیس از دلوار و عقب نشینی آنها به بوشهر رئیس علی دلواری به همراهی شیخ حسین خان چاهکوتاهی و میرزا خضرخان اهرمی و متابعینشان حملات گاه و بی گاهی به بوشهر می کردند و حتی رئیس علی نقشه حمله مفصلی علیه آنها را کشیده بود که با کشته شدن او در 3 سپتامبر 1915 /23 شوال 1333 هـ. ق در روستای تنگک توسط شخصی ناشناس حمله متوقف و بعدها توسط دیگر همرز مانش صورت یافت . قاتل رئیس علی تا به امروز به طور قطع مشخص نشده است. اسناد رسمی ایران و انگلیس در آن زمان قتل او را اتفاقی و در میدان جنگ اعلام کردند. قاتل او را شخصی به نام غلامحسین تنگکی می داند، برخی نیز حسادت دیگر سران قیام و رقبای رئیس علی را موجب قتل او دانسته اند. با وجود اینکه هیچ سندی دال بر نقش انگلیس در این زمینه وجود ندارد، گمان می رود به جهت شکستی که رئیس علی به آنان وارد آورد و نیز دردسرهایی که برایشان بوجود آورده بود یکی از افراد رئیس علی را تطمیع و تشویق به قتل وی کرده باشند . شهادت او با موجی از اندوه در میان مردم و علما همراه بود (بیات ،1377 : 191 ).
قیام رئیس علی دلواری یکی از دهها قیام علیه استعمار و نوید بیداری مردم ایران و بالاخص مردم جنوب در مقابل زیاده خواهی های انگلیس درآن مقطع از تاریخ بود و اگر چه در ظاهر نتیجه آن قیام به شکست تنگستانی ها انجامید اما سیاستهای سلسله وار انگلیس مبنی بر شیخ نشین سازی در اطراف سواحل خلیج فارس را ناکام کرد.
فهرست منابع
-اوکانر، فردریک. خاطرات فردریک اوکانر از مشروطه تا جنگ جهانی اول کنسول انگلیس
در فارس. ترجمه حسن زنگنه ، تهران: شیرازه، 1376 .
-بیات، کاوه. اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران. قم: مرکز بوشهر شناسی با همکاری انتشارات همسایه، 1377.
- دوانی، علی. نهضت روحانیون ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1370.
- رکن زاده آدمیت، محمدحسین. فارس و جنگ بین الملل. تهران: اقبال، 1357.
- فراشبندی، علیمراد. گوشه ای از تاریخ انقلاب مسلحانه مردم مبارز تنگستان، دشتی و دشتستان علیه استعمار . تهران : شرکت سهامی انتشار. 1362.
- مابرلی، جیمز. عملیات در ایران ( جنگ جهانی اول 19 -4/19 ). ترجمه کاوه بیات، تهران: رسا، 1369 .
- مشایخی، عبدالکریم. خلیج فارس و بوشهر روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا در سالهای 1339 - 1358 ق /1920 -1890 بوشهر: موسسه تاریخ معاصر ایران و بنیاد ایرانشناسی شعبه بوشهر، 1386 .
-یا حسینی. سید قاسم. رئیس علی دلواری تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب. تهران: شیراز،1376.
