میرزا هدایت‌الله وزیردفتر (حدود ۱۲۳۴ - صفر ۱۳۱۰) از رجال دورهٔ ناصرالدین شاه و پدر سیاستمدار معروف ایرانی،دکتر محمد مصدق بود .
میرزا هدایت‌الله فرزند میرزا حسین و
از اعضاء خاندان مستوفیان آشتیان بود. خاندان پدری او در دوران قاجاریه غالبا مناصب مالیه را به عهده داشتند
و از مستوفیان ارشد بودند . چون پدرش میرزا حسین در جوانی خودکشی
کرد، تحت سرپرستی عموی خود، میرزا حسن مستوفی‌الممالک دوره محمدشاه قاجار، رشد یافت و پس از
مدتی با دختر وی ازدواج کرد. در زمان صدارت امیرکبیر مامور تعدیل مالیات صائین قلعه شد و این ماموریت را به خوبی انجام
داد. از سال ۱۲۷۵ تا ۱۲۸۹ هـ. ق سمت وزارت لشکر (ریاست دارایی
ارتش ) داشت و در
سال ۱۲۹۰ هـ. ق به وزارت دفتر (ریاست دارایی)
منصوب شد.
در صدارت میرزاحسین خان سپهسالار کلیه مشاغل
میرزایوسف مستوفی الممالک از جمله وزارت مالیه به میرزا هدایت الله واگذار شد. در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به دلیل تفویض امور دیوان
استیفاء به فرزند خردسال میرزا یوسف آشتیانی (مستوفی‌الممالک
دوره ناصرالدین شاه و پسرعموی وزیر دفتر) از این مقام کناره گیری کرد. پس از
درگذشت میرزا یوسف در سال ۱۳۰۳
هـ. ق تمام مشاغل وی به پسرش میرزا حسن سپرده شد و میرزا هدایت‌الله به نیابت
وی تعیین گردید که پس از او این سمت به فرزند ارشدش، میرزا محمدحسین واگذار گردید. میرزا
هدایت‌الله وزیرآشتیانی (وزیردفتر) در صفر ۱۳۱۰
هجری قمری بر اثر وبا درگذشت. پس از مرگ وزیردفتر، سمت و لقبش به
پسر ارشدش میرزا محمدحسین اعطا شد و پسران دیگرش به ترتیب «موثق السلطنه» و «مصدق
السلطنه» لقب گرفتند.
میرزا هدایت الله وزیردفتر از رجال
علمی و فکری کمتر شناخته شده ی دوره قاجار است. او در تأویل آیات و تحقیق بطون روایات
از دانشوران شمرده می‌شد.میرزا هدایت الله آشتیانی رسائلی در مباحث دینی و کلامی
نگاشته از جمله رساله «کشف و اشراق» که مباحث آن مربوط به حکمت و علم کلام و بخصوص
شناخت باری تعالی است. تحفهٔ الخواص اثر دیگر او در فضائل امیرالمومنین (ع) و
اسامی آن حضرت با استفاده از تأویل آیات قرآن است.او آثاری چون «نور الأنوار فی
شرح دعاء الأسحار» و «سر مکتوم» هم به یادگار نهاده است. نمونه ذیل از کتاب سر
مکتوم وزیر دفتر است: "اشرف و افضل پادشاهان آن است که خراج از رعیت به قدر
قوه و استطاعت ستاند و آنچه را گرفته است در حفظ خلایق مصروف دارد از شایبه اسراف
و اتلاف محترز باشد. چنانچه از جناب امام حسن مجتبی علیه السلام مروی است که
فرمودند اشرّ الناس من اخذ بغیر حق و اعطی بغیر مستحق". از وزیردفتر اشعاری عرفانی هم به جا
مانده است.
از ابنیه منسوب به میرزا هدایت الله
باید به منزلی اشاره کرد که اکنون به موزه شهر آشتیان تبدیل شده است. همچنین، «گذر
وزیر دفتر» از گذرهای نام آشنای درخونگاه واقع در جنوب محله سنگلج، در محدوده شهرداری منطقه
دوازده تهران، در نزدیکی خانه میرزا هدایت الله وزیر دفتر قرار داشته است.
همسر
بعد از ازدواج با دختر عمویش، میرزا
حسن مستوفی الممالک، میرزا هدایت الله مجددا ازدواج کردو در اواخر عمر با ملک تاج
خانم فیروز ملقبه به نجم‌السلطنه (درگذشته ی ۱۳۱۱ ش) بیوه ی مرتضی قلی خان وکیل الملک
پیوند بست. حاصل این ازدواج دکتر محمد مصدق و خواهرش آمنه دفتر الملوک (دفتری)
هستند.
فرزندان
وزیر دفتر صاحب دوازده اولاد، هفت پسر
و پنج دختر، بود. خاندان‌های «دفتری»، «متین دفتری»، «مصدق»، «معاون» و «نیکبخت»
از نوادگان وزیردفتر هستند.
منابع:
افشار، ایرج. مصدق و مسایل حقوق و سیاست. تهران: سخن، 1382.
