حسین‌قلی خان ایلخانی ( بزرگان لر )

حسین‌قلی خان ایلخانی )زاده ۱۲۰۰ - درگذشته ۱۲۶۱) از سران لر بختیاری بود، که به‌عنوان مقتدرترین ایلخانی بختیاری شناخته می‌شود.

از میان فرزندان و نوادگان حسین‌قلی‌خان، چندین نفر در سال های بعد نقش مهمی در تاریخ ایران پیدا کردند. از آن جمله می توان به فرزندانش علیقلی خان سردار اسعد )از سران نهضت مشروطه)، نجف‌قلی‌خان صمصام‌السلطنه (رئیس‌الوزرای ایران در دو دوره در عهد قاجار)، نوه اش جعفرقلی‌خان سردار بهادر (وزیر جنگ رضا شاه قاجار) و نوادگانش شاپور بختیار (آخرین نخست وزیر ایران در عصر پهلوی) و ثریا اسفندیاری بختیاری ( ملکه ایران در دهه سی خورشیدی) اشاره کرد.

دوران کودکی و جوانی

حسینقلی خان ایلخانی، فرزند جعفرقلی خان دورکی و بی‌بی شاه‌پسند (دختر علی صالح آل‌جمالی⁾  در سال ۱۲۰۰ ه. ش زاده شد. پدرش جعفرقلی خان، یکی از دو خان قدرتمند زمان خود بود، که در سال ۱۲۱۶ هنگامی که حسینقلی خان، شانزده ساله بود، در جنگ منار، توسط افراد جعفرقلی‌خان بهداروند، به قتل رسید.

لذا او و برادرانش امامقلی خان حاجی ایلخانی و رضاقلی خان ایل بیگی، تحت سرپرستی عمویشان کلبعلی خان دورکی بزرگ شدند. اما مدت زمان زیادی نگذشت، که میان آنها و عمویشان، بر سر تقسیم قدرت، اختلاف ایجاد شد و عمویشان کشته و دشتی با نام کلبعلی کشته نام گذاری شد.

جنگ با کلبعلی خان دورکی

در پی اختلافات بوجود آمده، میان آنها انشعاب پیش آمد و حسینقلی خان بهمراه یاران و خانواده از عمویش جدا شد...

در طول سال‌های بعد چندین جنگ خونین میان حسینقلی خان به همراه برادرانش، با کلبعلی خان که از حمایت دامادش علیداد خدرسرخ که یکی از پهلوانان نامی زمان خود بحساب می‌آمد، برخوردار بود، بوجود آمد.

در جنگ‌های نخست، پیروزی از آن کلبعلی خان بود که در آن‌زمان، با جعفرقلی خان بهداروند (پسر اسدخان بختیاروند) که از خان‌های قدرتمند آن دوران بود، متحد گشت. ولی در نهایت، این حسینقلی خان جوان بود، که بر رقیبان چیره گشت.

نایب الحکومه

حسینقلی خان، با سیاست و دوراندیشی، خود را به معتمدالدوله ارمنی، حاکم اصفهان نزدیک نمود و توانست در سال ۱۲۲۵ در سن ۲۴ سالگی، حکومت منطقه بختیاری را به اسم یکی از عموهای پیرش به نام مهدی قلی خان دورکی بگیرد. ولی خود، عملاً اداره امور بختیاری را بر عهده گرفت و نایب الحکومه بختیاری گشت.

دستگیری محمدتقی‌خان بختیاری

حسینقلی‌خان، در جایگاه نایب الحکومه بختیاری، از حکومت مرکزی برای سرکوبی رقیبان خود، بهره جست و پله‌های ترقی و موفقیت را طی نمود. مدتی بعد، به دولت وقت در دستگیری محمد تقی خان بختیاری کمک نمود. پس از کنار زدن خان قدرتمند طایفه کیان ارثی، توانست طوایف چهارلنگ را، تحت انقیاد خود درآورد.

سپس بر آن شد که طایفه بابادی را با خود همراه سازد. با برچسب دزدی و یاغیگری، حکم بازداشت خان بابادی را از حکومت مرکزی گرفت. سپس با دستگیری موسی خان بابادی و تحویل او به دولت قاجار، که به گردن زدن وی انجامید، بر طایفه بابادی استیلا پیدا نمود.

ناظم بختیاری

سرکوبی شورشیان و مخالفان دولت مرکزی، ایجاد امنیت و ثبات در منطقه بختیاری، شرکت در جنگ ایران و انگلیس؛ به حمایت از دولت قاجار در سال ۱۲۳۵ و اقدامات و خدمات دیگر وی، باعث ترقی جایگاه و افزایش محبوبیتش نزد دولت قاجار گردید. لذا در مهر ماه ۱۲۳۹ از طرف دولت؛ لقب ناظم بختیاری گرفت.

ایلخانی بختیاری

حسین‌قلی خان، در طول سال‌های بعد، عملأ ایلخانی بختیاری بود، ولی تحت عنوان ناظم بختیاری فعالیت می‌نمود... سپس در دی ماه ۱۲۴۶ فرمان ایلخانی بختیاری، از جانب ناصر الدین شاه قاجار، برای وی صادر گردید.

حسینقلی خان، از آن پس به مدت ۱۵ سال، در اوج نفوذ و اقتدار بود، تا اینکه در سال ۱۲۶۱، از طرف ظل السلطان (یکی از پسران ناصرالدین شاه)، حاکم اصفهان و ایالات جنوبی ایران، به اصفهان احضار گردید.

قتل و دلایل آن

دلیل مدت طولانی حکومت و نفوذ و ثروت حسینقلی خان در مناطق غربی و جنوبی کشور، ناصرالدین شاه را نگران کرد، بنابراین حاجی میرزا عبدالغفارخان ملقب به نجم‌الدوله را به‌ظاهر برای برآورد هزینه ساخت آب بند اهواز، اما در واقع برای گردآوری اطلاع درباره میزان و قدرت نیروهای حسینقلی خان به منطقة بختیاری فرستاد. نجم‌الدوله در گزارش خود به شاه درباره میزان قدرت ایلخانی در جنوب اشاره کرد.

گزارش نجم‌الدوله، گزارش‌های قبلی را که فرهاد میرزا معتمدالدوله؛ حاکم فارس، برای شاه تهیه کرده بود، تأیید می‌کرد. بنابراین ناصرالدین شاه به کشتن ایلخانی برانگیخته شد و به پسرش ظل‌السلطان حاکم اصفهان دستور داد، که او را به قتل رساند.

سرانجام در تاریخ ۲۴ خرداد ۱۲۶۱ ظل السلطان، ایلخانی را به اصفهان فراخواند و حسینقلی خان، در مراسم بازدید از سربازان شرکت کرد و در پایان مراسم؛ اظهار داشت:

یکصد سوار بختیاری، برابر یک هزار از چنین نیرویی هستند... !

این گفته، به ظل‌السلطان انگیزه بیشتری برای اجرای نقشه اش داد. او پس از پایان مراسم، ایلخانی و دو پسرش اسفندیار خان و علیقلی خان را برای گفتگو به دارالحکومه برد. پس از جداکردن او از پسرانش و زندانی کردن آنان، دستور قتل ایلخانی را داد، که توسط یک قهوه آمیخته به زهر کشنده، وی را مسوم کرده، سپس او را زندانی نمود که حسینقلی خان پس از ۲ روز درگذشت.

فرزندان

حسینقلی خان در طول زندگیش ۱۰ همسر اختیار کرد واز همسرانش صاحب ۱۸ فرزند شد که ۱۲ دختر و ۶ پسر که نامهای پسران وی بترتیب عبارتند از:

۱. اسفندیار خان ۲. نجفقلی خان صمصام‌السلطنه ۳. علیقلی خان سردار اسعد ۴. خسرو خان سردار ظفر ۵. یوسف خان امیر مجاهد ۶. امیرقلی خان

یکی از دختران حسینقلی خان، بنام بی بی مریم بود، که بخاطر شهامتش در بختیاری بسیار محبوب می‌باشد. به حدی که به سردار مریم بختیاری ملقب گشت.

حسینقلی خان علاوه بر بیرحمی و شجاعت، که لازمه زندگی و شرایط ایلخانی بود، طبعی حساس و لطیف داشت و به سبب شعرهایش به گویش بختیاری معروف بود.

 

منابع:

·  سردﺍر ظفر بختیاری، خسرو خان. یاددﺍشت‌ها و خاطرﺍت، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت یساولی:۱۳۲۶ چاپ ﺍول، ۲۶۳۱، ص ۳۵

·  ·  جین راف گارثویت، بختیاری در آئینه تاریخ، ترجمه مهرﺍب ﺍمیری، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت آنزﺍن:۱۳۷۵، ص ۸۶

·  ·  جین راف گارثویت، تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، ترجمه مهراب امیری، انتشارات سهند، چاپ اول، تهران:۱۳۷۳، ص ۱۴۱.

·  ·  مکبن روز، ﺍلیزﺍبت. با من به سرزمین بختیاری بیایید، ترجمه مهرﺍب ﺍمیری، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت سهند، چاپ ﺍول:۱۳۷۳، ص ۱۶۶

·  . ·  ·  سردﺍر ظفر بختیاری، خسرو خان. یاددﺍشت‌ها و خاطرﺍت، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت یساولی:۱۳۶۲ چاپ ﺍول، ص ۶۳

·  ·  میرزائی دره شوری، غلامرضا. بختیاریها و قاجاریه، انتشارات ایل، شهرکرد، ص ۱۴۹.

·  ·  ظل السلطان، مسعود میرزا. تاریخ سرگذشت مسعودی، جلد دوم، انتشارت بابک، چاپ اول، تهران ۱۳۶۲، ص ۵۲۵.

• سعیدی سیرجانی، علی اکبر. مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در ولایت جنوبی ایران، انتشارات نوین، چاپ دوم، تهران:۱۳۶۲.
• سردﺍر ظفر بختیاری، خسرو خان. یاددﺍشت‌ها و خاطرﺍت، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت یساولی:۱۳۶۲
• جین راف گارثویت، بختیاری در آئینه تاریخ، ترجمه مهرﺍب ﺍمیری، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت آنزﺍن:۱۳۷۵.
• مکبن روز، ﺍلیزﺍبت. با من به سرزمین بختیاری بیایید، ترجمه مهرﺍب ﺍمیری، تهرﺍن، ﺍنتشارﺍت سهند، چاپ ﺍول:۱۳۷۳.
• جین راف گارثویت، تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، ترجمه مهراب امیری، انتشارات سهند، چاپ اول، تهران:۱۳۷۳.
• ویلسون، سیری در قلمرو بختیاری و عشایر بومی خوزستان، ترجمه و حواشی از مهراب امیری، انتشارات فرهنگسرا، چاپ اول، تهران:۱۳۷۱.
• وحیدنیا، سیف الله، خاطرات و اسناد، جلد دوم، انتشارات وحید، چاپ اول، تهران:۱۳۶۷.
• ظل السلطان، مسعود میرزا. تاریخ سرگذشت مسعودی، جلد دوم، انتشارت بابک، چاپ اول، تهران:۱۳۶۲.
• عکاشه، اسکندرخان. تاریخ ایل بختیاری، انتشارات فرهنگسرا، چاپ اول، تهران:۱۳۶۵.